Dit bericht gaat over het tweede van de tien voorstellen van de Staatscommissie rechtsstaat uit haar rapport De gebroken belofte van de rechtsstaat, Tien verbetervoorstellen met oog voor de burger.
Dit tweede voorstel luidt:
Versterk het rechtsstatelijk kompas binnen alle onderdelen van de overheid.
Eerlijk gezegd dacht ik dat men met ‘alle onderdelen’ de politiek, het bestuur en ambtenaren bedoelde. Maar nee, het gaat alleen over ambtenaren.
De staatscommissie acht het van belang dat ambtenaren over een rechtsstatelijk kompas beschikken dat behulpzaam is bij het kiezen van de juiste richting in het geval van conflicterende belangen. Zo’n situatie kan ontstaan wanneer er druk wordt uitgeoefend door leidinggevenden of politiek bestuurders om een ander (politiek) belang te dienen dan het algemeen belang. Ambtenaren hebben trouw aan de Grondwet gezworen of beloofd en mogen derhalve uitsluitend het algemeen belang dienen.
Aan de andere kant verwacht men van ambtenaren dat ze ‘politiek sensitief’ te zijn, althans zo staat dat altijd in vacatureteksten. Ambtenaren worden dan geacht te begrijpen dat er zoiets bestaat als ‘politieke belangen’ en dat ze daar in voorkomende gevallen naar moeten handelen. In de praktijk betekent dit dat de politiek bestuurder de koers bepaalt en dat de ambtenaar daar de ondersteunende teksten bij bedenkt.
Dat moet andersom. De ambtenaar adviseert hoe de route eruitziet om een maatschappelijk probleem aan te pakken. De politiek bestuurder mag daar best van afwijken, want het is uiteindelijk zijn politieke verantwoordelijkheid. Maar het kan niet zo zijn dat een ambtenaar wordt gedwongen zijn advies te herschrijven. Maar geloof mij, het is aan de orde van de dag. Ik heb het zelf ook mogen ervaren. Mijn weigering heeft mijn ambtelijke carrière ernstig geschaad.
Het rechtsstatelijk probleem zit dus niet zozeer bij de ambtenaren als wel bij de ambtelijke en politieke leiding. Ik ben trouwens reuze benieuwd hoe het zit met het rechtsstatelijk kompas van de nieuwe politieke leiding die op 2 juli op het bordes staat.
Moedige ambtenaren die het rechtsstatelijk kompas hanteren verdienen bescherming. Er is vorig jaar een nieuwe Wet bescherming klokkenluiders in werking getreden. De minister van BZK kondigde toen aan om de positie van klokkenluiders nog verder wettelijk te beschermen. Die aankondiging vinden we trouwens ook terug in het hoofdlijnenakkoord van de nieuwe coalitie. Dat biedt wellicht hoop. Ik ben benieuwd.
Ik heb mezelf afgevraagd wat ik zou doen wanneer ik nu ambtenaar zou zijn op het ministerie van Justitie en Veiligheid en zou worden getransfereerd naar het Ministerie van Asiel & Migratie. Om eerlijk te zijn, ik weet het niet. Heb ik wel een goed kompas?
Peter Hovens
peter@samenwereld.nl
Coöperatie SamenWereld