Zoals elk jaar viel ook nu het Jaarverslag van de Raad van State in april in mijn brievenbus. Ik ben dan altijd benieuwd naar de inhoud van het eerste beschouwende hoofdstuk van de hand van de vice-president van dit Hoge College van Staat: Thom de Graaf.
Het hoofdstuk heeft dit jaar de titel meegekregen Innoveren in de rechtsstaat, Een beschouwing. Die titel nodigde mij meteen uit om het te gaan lezen, omdat het nauw aansluit bij mijn boek SamenWereld, Hoe het geloof in de politiek en het vertrouwen in de overheid terugkeren.
De Graaf stelt dat de Raad van State al eerder heeft gewezen op de noodzaak om de rechtsstaat te onderhouden en waar mogelijk te versterken, zowel in evenwichtige verhouding tussen de staatsmachten als in de verbinding tussen overheid en burger. Voor dat onderhoud geldt onder andere deze belangrijke voorwaarde: het bestaan van stabiele instituties die onder alle omstandigheden goed functioneren, vooral als de nood van burgers en overheid hoog is, zo vervolgt hij. In zijn betoog gaat De Graaf verder dan onderhoud, hij breekt een lans voor vernieuwing.
Hoopvol kwam toen de volgende vraag bij me boven: ‘Zou de Raad van State zelf ook bereid zijn tot vernieuwing?’ Daar is volgens mij alle aanleiding toe. We hebben namelijk gezien dat in het kader van de Toeslagenaffaire de bescherming van de burger door de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State te wensen overliet.
Bart Jan van Ettekoven, voorzitter van de Afdeling bestuursrechtspraak heeft daar eerder al excuses voor aangeboden: ‘Ouders die in de problemen zijn gekomen omdat wij te lang de strenge lijn hebben toegepast, bieden wij onze excuses aan. We hadden deze ouders betere rechtsbescherming moeten bieden.’
Een van de onderliggende oorzaken van dat gegeven is het dogma praesumptio pro rei publicae: het vermoeden dat de staat het in beginsel bij het rechte eind heeft en de burger maar het tegendeel moet bewijzen. Dat vermoeden is niet zo vreemd wanneer je bedenkt dat de Raad van State twee functies kent die met elkaar op gespannen voet staan, namelijk bestuursrechter en adviseur van de regering.
Volgens mij is dan maar een effectieve oplossing denkbaar en dat is om de bestuursrechtspraak weg te halen bij de Raad van State en onder te brengen bij de civiele rechter.
Maar De Graaf komt niet met dit voorstel. In plaats daarvan ziet hij heil in een permanente dialoog tussen de staatsmachten en de instituties die daar een rol in spelen. Ik rangschik deze gedachte onder de categorie ‘pappen en nathouden’.
De vice-voorzitter eindigt zijn beschouwing met de volgende zin: ‘Behalve kennis zijn ook vaardigheden van belang om responsiviteit, procedurele rechtvaardigheid en eerlijke behandeling te bewerkstelligen.’
Ik stel vast dat De Graaf zelf de vaardigheid mist om responsief te handelen en zijn voorgestelde vernieuwingsdrang ook los te laten op zijn eigen organisatie. Daar bestaat een uitdrukking voor: ‘Boter op je hoofd hebben’.
Peter Hovens
peter@samenwereld.nl
Coöperatie SamenWereld